Ecofictie in Arabische literatuur – verhalen vanuit het perspectief van dieren

Voor het eerst werd ik op deze blinde vlek gewezen door het boek Companions in Conflict. Animals in Occupied Palestine geschreven door Penny Johnson (Melville House Printing, Brooklyn 2019). In thematische hoofdstukken beschrijft zij hoe ‘huisdieren’ als schapen, geiten, kamelen, koeien en ezels maar ook dieren in een wijdere kring daaromheen als hyena’s, jakhalzen, wilde zwijnen en gazellen, getroffen worden als hun leefgebied ingrijpend verandert, bijvoorbeeld door gebrek aan water en weidegebieden, oprukkende steden, hekken, muren en grenzen.

Penny Johnson vestigde zich in 1982 in Ramallah en wandelt veel met haar partner Raja Shehadeh door de heuvels van de de Westelijke Jordaanoever en van Galilea (zie hiervoor ook het boek van Raja Shehadeh: Palestinian Walks. Notes on a Vanishing Landscape. London, Profile Books, 2008). In die veertig jaar is het het paar getuige geweest van ingrijpende veranderingen in het landschap, niet zozeer door voor de hand liggende ontwikkelingen als stedengroei en verandering van landbouwmethoden, maar veel meer door brute menselijke interventies die vanzelfsprekende ontwikkelingen dwarsbomen.

Zo grijpen Palestijnse boeren terug naar zelfvoorzienende methoden omdat er onvoldoende water of materiaal is voor intensievere landbouw en rijden in Gaza de ezelskarren weer rond. Aan het lot van de dieren kun je soms nog beter zien hoe absurd de gevolgen zijn van bezetting en onderdrukking, zegt Johnson in haar introductie, verwijzend naar de arrestatie van een kudde koeien omdat ze een veiligheidsrisico zouden vormen (Deze gebeurtenis is treffend verbeeld in de film The Wanted 18 uit 2014). Als je inzoomt op het lot van dieren, zie je ook dat ze niet alleen passieve slachtoffers zijn. Dieren reageren als de relatie tussen mens en dier verandert door extreme omstandigheden. Dat kan positieve en negatieve gevolgen hebben.

Arabische traditie en hedendaagse zoölogische studies

Het gedrag van dieren, hun intelligentie en fijngevoeligheid, en de steeds veranderende dynamiek tussen hen en mensen zijn belangrijke thema’s in de verhalenbundel Animals in our Days van de Egyptische schrijver Mohamed Makhzangi. Het Arabische origineel dateert al uit 2006. In 2022 kwam de Engelse vertaling uit met een voorwoord van vertaler Chip Rosetti. Daarin noemt hij deze bundel ecofictie. Wellicht is deze term iets te modieus is voor een schrijver die al een heel leven geïnteresseerd is in het lot van dieren onder invloed van oprukkende technologie, dominant kapitalisme en kolonialisme.

Makhzangi woonde in Oekraïne ten tijde van de Tsjernobil-ramp en reisde door landen als Vietnam en Thailand tijdens oorlogen en schermutselingen. Ook schreef hij over Irak ten tijde van de invasie van de VS in 2003. Hij verdiepte zich in hedendaagse zoölogische studies over de psychologie en het gevoelsleven van dieren maar las ook de grote werken over dieren uit de Arabische traditie zoals Kitaab al Hayawaan (Het Boek der Dieren) door al-Jahiz uit 868, Ajaib al Makhluqaat (Het Wonder der Schepping) van de Perzische schrijver al-Qazwini uit 1283 en de zoölogische encyclopedie Hayat al Hayawaan al Kubraa (Het grote Compendium over het Leven van Dieren) van de Egyptische wetenschapper al-Damiri uit 1405. Het is opvallend, aldus de vertaler verwijzend naar het wetenschappelijk werk van islamoloog Annemarie Schimmel, dat in de Koran veel meer aandacht is voor dieren dan in de Bijbel. In de Koran staan dieren vaak symbool voor een spirituele waarheid of voor een waarschuwing aan de gelovigen.

Magie in communicatie zonder woorden

Makhzangi bouwt voort op die Arabische traditie en op de hedendaagse wetenschap, de verhalen in zijn bundel worden steeds voorafgegaan door citaten uit deze studies. Met zijn verhalen voegt hij daaraan een fictionele een poëtische dimensie toe. Door in te zoomen op het individuele en het collectieve gedrag van dieren en op hun reactie op menselijke interventies, blijkt dat ze ons als het ware een spiegel voorhouden. Hun sociale intelligentie en hun gevoeligheid maken indruk, verrassen en zetten ons, menselijke dieren, aan het denken.

Aangezien de communicatie tussen mensen en dieren zonder woorden verloopt is er veel meer aandacht voor de zintuigelijke ervaringen zoals ruiken, aanraken en voelen. En er komt meer ruimte voor het magische en bovennatuurlijke. Bij het lezen van deze verhalen ervaar je dat de grens tussen mensen en dieren vaak kunstmatig is en in bepaalde omstandigheden helemaal kan vervagen. Zoals in het verhaal ‘The Elephants go to Drink’ dat zich afspeelt in een Nationaal Park in Namibië. De ik-verteller en een fotograaf gaan op safari met een lokale gids. Deze blijkt zeer betrokken bij de dieren, in het bijzonder de Afrikaanse olifant, het grootste dier op aarde. Als ze ’s nachts een kudde olifanten gaan bekijken die op een ceremoniële wijze water gaat drinken, blijkt de gids daarna spoorloos verdwenen. Als de ik-verteller jaren later de foto’s van die ceremonie nog eens bekijkt, komt hij tot een wonderlijke ontdekking.

Deze bundel is een aanrader als je benieuwd bent naar het gedrag van dieren en hun reactie op historische gebeurtenissen. De citaten uit de Arabische studies laten zien dat deze zoologen al heel lang oog hebben voor de eigen schoonheid, intelligentie en fijngevoeligheid van dieren.

VerhalenPost, nieuwe literaire korte verhalenservice

Het mooiste verhaal in de bundel Animals in Our Days vond ik ‘The Sadness of Horses’. Bovendien een kort verhaal met een mooie opbouw. Beginnend in het dagelijks leven, toewerkend naar een verdichting in de tijd en een omslagmoment om daarna de draad van het dagelijks leven weer op te pakken.

Het verhaal speelt zich af op een eiland in de Rode Zee voor de Egyptische kust. Daar ontmoeten een arts en een paard elkaar, want het eiland ligt vol mijnen en alleen paarden kunnen door het mijnenveld laveren en mensen veilig van de ene kant naar de andere brengen. Samen maken ze de barre tocht, komen dichtbij de dood maar komen vooral nader tot elkaar. De verteller schept een mooi contrast tussen de schoonheid van de oceaan om het eiland en de fijngevoeligheid van het paard enerzijds en de norse menselijke eilandbewoners en brute daden van de Israëlische bezetters anderzijds. Het verhaal is heel poëtisch beschreven en neemt je mee in de dynamiek tussen man en paard.

Benieuwd om dit verhaal te lezen? Het is in Nederlandse vertaling, ‘Het verdriet van paarden’, opgenomen in VerhalenPost, een nieuwe literaire korte verhalenservice met verhalen van schrijvers uit het Midden-Oosten. ‘Het verdriet van paarden’ is het verhaal van de maand april.

Ga naar de website www.verhalenpost.org, maak een account aan om toegang te krijgen tot de verhalen. Behalve dit verhaal van Mohamed Makhzangi zijn verhalen opgenomen van de Libanese schrijver Rawi Hage, de Irakese Haifa Zangana, de Palestijns-Amerikaanse Sahar Mustafa en de Palestijnse schrijvers Maya Abu al-Hayat en Atef Abu Saif. Elke maand wordt een verhaal toegevoegd. De komende tijd zijn verhalen te verwachten van ondermeer Mahmoud Shukair, Samir Al-Youssef, Heba Hayek, Rasha Abbas, Alaa Hlehel en Hassan Blasim.