Nieuwe fase in Turkse broederstrijd

1. Wie zijn de gearresteerden?

Het gaat vooral om mensen uit het media-imperium van Gülen. Hoofdredacteur Ekrem Dumanli van de populaire Turkse krant Zaman. Hidayet Karaca, hoofd van de Samanyolu tv zender en een scriptwriter, producer en assistent van een nationalistische soapserie, die zich volgens AKP-aanhangers beledigend uitliet over de profeet Mohammed en een hetze voerde tegen een rivaliserende islamitische sekte. Daarnaast drie voormalige hoge politiecommissarissen.

2 De AKP en de Gülen beweging waren toch bondgenoten?

Tot omstreeks 2011 trokken ze samen op tegen hun gemeenschappelijke vijand, de anti-democratische Turkse generaals die sinds het begin van de moderne Turkse Republiek in 1923 vrome moslims en hun politieke partijen altijd hebben gedwarsboomd, gediscrimineerd en verboden. Toen de politieke invloed van de generaals door massa arrestaties en het omstreden Ergenekon-proces was uitgeschakeld, begonnen er scheuren te ontstaan in de samenwerking.

3. Wat is het verschil tussen de AKP en de Gülen beweging?

Beiden zijn onderdeel van de conservatief islamitische beweging in Turkije. De Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) komt voort uit de politieke islam, de Milli Görüş (Nationale Visie) organisatie van de voormalige politiek leider Necmettin Erbakan, die geïnspireerd werd door de Moslim Broederschap.

De Hizmet (Dienstbaarheid) beweging van Fetullah Gülen is moderner, en hangt een tolerantere vorm van islam aan gebaseerd op het gedachtengoed van de islamitische theoloog Said-i Nursî, die onderwijs, wetenschap en positieve actie propageerde. Veel Gülenisten zijn echter zeer nationalistisch. Gülen liet zich nooit in met politieke actie of gaf steun aan de partijen van de politieke islam. In 1999 steunde de beweging wel de links-nationalistische partij van Bülent Ecevit, wiens Democratisch Linkse Partij toen de grootste werd. Na het aan de macht komen van de AKP werkte de Gülen beweging samen met de partij van premier Erdoğan.

4. Hoe ontstond de breuk?

Het wantrouwen groeide sinds januari 2009 toen Gülen zijn ongenoegen uitte over het gedrag van premier Erdoğan in Davos. Na een verbale aanvaring tijdens een paneldiscussie van het World Economic Forum met de Israëlische president Shimon Peres beende Erdoğan verontwaardigd het podium af, omdat hij niet meer tijd kreeg voor zijn kritiek op de Israëlische aanvallen op Gaza. Ook veroordeelde Gülen in mei 2010 het door Erdoğan gesteunde initiatief om schepen met hulpgoederen naar de Palestijnse bevolking in Gaza te sturen en zo de Israëlische blokkade te doorbreken. Bij de aanval door Israëlische commando’s op het Turkse schip Mavi Marmara werden acht Turkse en een Turks-Amerikaanse activist doodgeschoten. De aanhoudende Turkse kritiek op Israël en de onderhandelingen met PKK-leider Abdullah Öcalan om een politieke oplossing te vinden voor de Koerdische kwestie waren stenen des aanstoots voor Gülen en leidden tot een openlijke machtsstrijd.

In de maanden voorafgaand aan de parlementsverkiezingen van 2011 zuiverde Erdoğan de kieslijsten van Gülen aanhangers en van iedereen die bevriend was met president Abdullah Gül. Een openlijke confrontatie volgde in februari 2012 toen een aanklager die banden zou hebben met de Gülen beweging het hoofd van de nationale inlichtingendienst, Hakan Fidan, wilde verhoren voor zijn rol in de geheime onderhandelingen met de PKK. Dit was voor Erdoğan het begin van het einde. Hij beschermde Fidan. En hij begon een campagne om alle bijscholingsinstituten – waarvan een groot deel in handen is van de Gülen beweging – te verbieden en te sluiten. Deze zogeheten deshane scholen zijn een belangrijke bron van inkomsten voor de Gülenisten en, nog belangrijker, een groot reservoir om nieuwe aanhangers te recruteren.

Het definitieve einde van het verstandshuwelijk tussen de Gülen beweging en de AKP waren de aanklachten wegens steekpenningen en corruptie in regeringskringen die vorig jaar december openbaar werden gemaakt. Door aanhangers van Gülen, aldus Erdoğan. Het was volgens hem een poging om zijn regering met een staatsgreep ten val te brengen. Hij zette de tegenaanval in en begon met een massale zuivering van de bureaucratie en het justitie- en politie-apparaat. Duizenden ambtenaren verloren hun baan op verdenking aanhanger te zijn van Gülen. De arrestatiegolf van gisteren moet worden gezien als onderdeel van de wraakactie van Erdoğan.

5. Hoe wordt er in Turkije gereageerd op de arrestaties?

De reacties vallen in drie groepen uiteen. A. Veel kritiek en protesten van collega’s en vrienden van degenen die gisteren werden opgepakt. Maar ook protesten uit solidariteit van mensen uit de oppositie die het niet eens zijn met Gülen, maar zich inzetten voor de persvrijheid. B. De tweede groep bestaat uit mensen die leedvermaak hebben. De meesten zijn aanhangers van de republikeinse oppositie en zeggen ‘eigen schuld dikke bult’, omdat veel van degenen die nu gearresteerd zijn voorstanders waren van de arrestatiegolf die in 2007 begon tegen bijna 300 militairen, journalisten en anderen uit het seculiere kamp, omdat ze leden zouden zijn van de ultra-nationalistische Ergenekon organistie die een staatsgreep tegen de AKP zou hebben voorbereid. “Nu overkomt jullie hetzelfde wat ons is aangedaan”, wordt in die kringen gezegd. C. Mensen die instemmen met de arrestaties van gisteren. Dat zijn aanhangers van de AKP-regering die geloven in de complot theorie dat de verdachten betrokken zijn bij een samenzwering om de regering en president Erdoğan ten val te brengen.

6. Zijn de arrestaties een slimme zet of komt er een boomerang effect?

Op de korte termijn verzwakt het de Gülen beweging. Erdoğan is er al in geslaagd om de aanklachten wegens corruptie om te buigen in een aanklacht tegen de aanklagers dat ze een staatsgreep aan het voorbereiden waren. De gemeenteraadsverkiezingen van maart en de presidentsverkiezingen in augustus hebben bewezen dat zijn taktiek van ‘de aanval is de beste verdediging’ werkt en tot verkiezingsoverwinningen leidt. Op de lange termijn kan het misschien diverse delen van de oppositie in elkaars armen drijven en zo het politieke verzet tegen de AKP versterken.

7. Waarom blijven de Turken zo massaal achter Erdoğan staan?

Hij heeft de afgelopen elf jaar gezorgd voor economische en politieke stabiliteit. De welvaart is toegenomen. De kwaliteit van de gezondheidszorg, de infrastructuur, de sociale voorzieningen is verhoogd. Het aantal scholen en universiteiten is explosief toegenomen. Een groter deel van de bevolking – rond de 50 procent – is tevreden met hoe het gaat in Turkije dan voor de AKP aan de macht kwam. Bovendien is er voorlopig geen alternatief, omdat de oppositie zwak is en geen wervende visie heeft voor de toekomst van Turkije.