Turken zien Syriërs onderhand het liefst vertrekken

Door Marc Guillet / 10 april 2018 / Artikelen, Migratie, Syrië, Turkije

Twee jaar geleden sloot de Europese Unie met Turkije een akkoord om meer vluchtelingen en migranten op te vangen en zijn grenzen beter te bewaken. De EU-landen beloofden meer Syrische vluchtelingen op te vangen. Hoe gaat het met de uitvoering van het akkoord en met de Syriërs in Turkije?

Geroutineerd trimt Ahmet (30) met een tondeuse de zijkanten van het dik begroeide hoofdhaar van een klant uit Aleppo. Die kijkt vergenoegd in de spiegel toe hoe de kapper hem een modieuze kuif aanmeet. Naast hem een andere jongeman die een behandeling krijgt met een gezichtsmasker.

Vrijwel alle klanten in Mumeyazon, een Syrische kapsalon in Istabul, zijn dood en ellende in hun land ontvlucht. Hier in ‘Little Syria’, de bijnaam voor de wijk Aksaray in Istanbul, voelen ze zich thuis.

Veel winkels en restaurants hebben Arabische opschriften. Populaire Syrische soaps op tv en uit onzichtbare speakers klinkt Arabische muziek.

Kapper Ahmet komt uit Deir-ez Zor, de grootste stad in het oosten van Syrië. Samen met zijn neef Saleh en twee andere kappers werkt hij in wat hij ‘deze schoonheidssalon voor mannen’ noemt.

Zijn zoontjes Omar van vier en Hasan van 6 maanden wonen met zijn vrouw, ouders en schoonouders in de Turkse stad Hatay, aan de grens met Syrië. “Ik mis mijn familie, maar hier kan ik meer verdienen”, zegt Ahmet. Zes dagen per week, 10 tot 14 uur per dag, is hij hier bezig. Voor 2.000 Turkse lira, iets meer dan 400 euro. “Ik stuur zo veel mogelijk naar mijn familie”.

Ahmet heeft heimwee naar zijn huis en stad, maar denkt er niet over om terug te gaan, ook niet als alle wapens definitief zwijgen. “Als Assad, Rusland en Iran zijn vertrokken uit mijn land ga ik terug. Eerst wil ik de Turkse nationaliteit aanvragen”.

Hij is een van de velen. Uit een recente peiling blijkt dat ongeveer de helft van de 3,5 miljoen ontheemden die vanuit Syrië naar Turkije zijn gevlucht in Turkije een toekomst ziet voor zichzelf en hun kinderen.

Iets minder dan de helft zegt naar Europa te willen als daar de mogelijkheden voor zijn. Voor de overgrote meerderheid van de vluchtelingen is dat niet meer dan dagdromen. Zeker, nog steeds dobberen gammele rubberen bootjes richting Kos, Samos en Lesbos, maar door het intensiever patrouilleren van de Turkse grenswacht en het afsluiten van de Balkanroute is de massale stroom grotendeels opgedroogd, vooral via de Egeïsche Zee. Cijfers van de Europese grenspolitie Frontex geven aan dat het aandeel Syriërs van de migranten dat illegaal Europa probeert te bereiken, is gedaald van 56 procent in 2015 naar 33 procent in 2017.

Ook het aantal migranten dat verdrinkt bij de oversteek van Turkije naar een van de Griekse eilanden is drastisch afgenomen. Van 806 in 2015 naar 434 in 2016. En vorig jaar daalde het nog eens met 86 procent tot 61 slachtoffers.

“In dat opzicht kan het omstreden akkoord tussen de Europese Unie en Turkije over onregelmatige migranten, dat nu twee jaar oud is, als een succes worden beschouwd”, zegt Omar Kadkoy, een Syrische onderzoeker die zich bij de Turkse denktank Tepav in Ankara bezighoudt met migratievraagstukken. “Migranten denken tegenwoordig wel twee of drie keer voor ze de oversteek naar Griekenland wagen. Ze weten hoe slecht de omstandigheden zijn in de overbevolkte vluchtelingenkampen op de eilanden. Dat is een bewuste boodschap van de Griekse autoriteiten om vluchtelingen af te schrikken om te komen”.

Turkije beloofde als onderdeel van de vluchtelingendeal meer migranten op te vangen en zijn grenzen beter te bewaken. Brussel zegde Ankara daarvoor financiële steun toe van twee keer 3 miljard euro, verdeeld over vier jaar, van 2016 tot en met 2020. Ook werd Turkije afschaffing van de visumplicht voor Turken die naar Europa willen reizen in het vooruitzicht gesteld.

Turkije huisvest inmiddels heel wat meer vluchtelingen uit zijn buurland. Toen de Turkse premier Ahmet Davutoğlu samen met de EU-leiders de deal in maart 2016 ondertekenden, woonden er ruim 2,7 miljoen geregistreerde Syriërs in Turkije. Op dit moment is dat opgelopen tot meer dan 3,5 miljoen. Dat is ruim 4 procent van de Turkse bevolking.

Van visumvrij reizen komt voorlopig niets. De EU heeft groot bezwaar tegen de Turkse antiterreurwetten, die zo ruim worden geïnterpreteerd dat talloze journalisten, parlementsleden en burgers zijn opgesloten wegens het ‘maken van propaganda voor een terroristische organisatie’. Aanpassing van de antiterreurwetten aan de EU-criteria is een van de 72 voorwaarden waaraan Ankara moet voldoen voor het licht voor visumvrij reizen op groen zal worden gezet.

Evenmin is er veel terechtgekomen van de afspraak op het gebied van het een-op-een hervestigen van Syrische vluchtelingen uit Turkije in Europa voor elke Syriër die op een illegale manier Griekenland bereikte en door Athene is teruggestuurd. Maar 17 procent van de 72.000 Syriërs die de EU had beloofd te zullen opnemen, is in Europa gearriveerd. De meesten in Duitsland (4.051) en Nederland (2.603).

Sinds begin 2016 kunnen Syrische ontheemden in aanmerking komen voor een werkvergunning in Turkije. In sectoren als textiel, de bouw, industrie, onderwijs en gezondheidszorg. Het recht op een werkvergunning is een belangrijk onderdeel van het vluchtelingenakkoord.

Het verstrekken van werkvergunningen aan Syriërs gaat maar mondjesmaat. Voor de 3.567.130 geregistreerde Syrische vluchtelingen zijn er in de afgelopen twee jaar 39.935 werkvergunningen uitgeschreven. Het ministerie van Werkgelegenheid en Sociale Zaken geeft niet aan om hoeveel Syriërs het gaat. Werkvergunningen worden aangevraagd door de werkgevers en zijn maar voor een jaar geldig. Ze kunnen daarna vernieuwd worden. Hoeveel voor de tweede keer een vergunning kregen, is niet bekendgemaakt.

Naar schatting 650.000 Syriërs hebben werk in Turkije gevonden. Van deze kwetsbare groep werkt 98 procent in het zwarte circuit, ook kinderen. Dat illegale werk betekent uitbuiting, zes lange werkdagen per week van 10 tot 12 uur, en geen enkele verzekering tegen ziekte of werkloosheid.

Vanaf oktober 2017 krijgen Syrische vluchtelingen in Turkije maandelijks geld op een elektronische betaalpas van de EU. Met dit geld steunt de EU vluchtelingenfamilies. Met die pinpas kunnen ze zelf bepalen aan wat ze het geld uitgeven, meestal aan huur, boodschappen en kleding. Voor het project is 348 miljoen euro vrijgemaakt. Circa 1,2 miljoen Syriërs hebben zo’n pinpas.

In 2017 besloot de Turkse regering voor de vijfde opeenvolgende keer om Syrische studenten vrij te stellen van collegegeld. Het totaal aantal studenten dat hiervan gebruik kan maken is minder dan 2.000. Vluchtelingen uit andere landen moeten wel collegegeld betalen, net als andere buitenlandse studenten.

Turken zijn tot op het bot verdeeld over politieke kwesties, maar wat de vluchtelingen betreft wijzen de neuzen dezelfde kant uit: wegwezen.

Naarmate de miljoenen Syriërs langer in Turkije blijven, groeien ook de spanningen tussen de vluchtelingen en de lokale bevolking, met name in de grote steden als Istanbul en Ankara. Sinds februari van dit jaar krijgen Syriërs daarom ook geen toestemming meer om zich in Istanbul te vestigen. De megastad met ruim 15 miljoen inwoners puilt al uit en huisvest tevens 542.000 geregistreerde Syriërs.

In provincie Kahramanmaras protesteerden inwoners van 24 dorpen tegen de bouw van een opvangkamp voor 27.000 Syrische vluchtelingen.

De wrevel tegen Syriërs neemt langzaam maar zeker toe. Soms lopen die  spanningen uit op vechtpartijen. Het gaat nog om incidenten, maar de trend is volgens onderzoekers duidelijk. Veel is er niet over bekend en er wordt weinig over gepubliceerd, omdat het een taboe is. Turkije gaat er namelijk prat op dat het als gastvrij land 3,5 miljoen Syrische vluchtelingen met open armen heeft ontvangen. Het grootste aantal ter wereld.

Turken zijn tot op het bot verdeeld over politieke kwesties, maar wat de vluchtelingen betreft wijzen de neuzen dezelfde kant uit: wegwezen.

Uit een recente peiling blijkt dat bijna 9 op de 10 Turken vindt dat de vluchtelingen moeten worden teruggestuurd zodra de oorlog voorbij is.

Bijna 8 op de 10 Turken (78 procent) is het eens met de stelling dat de Turkse overheid ‘te veel geld en tijd besteedt aan zorg voor de vluchtelingen; ze zou zich meer moeten bekommeren om de eigen burgers’.

Student Berrak Gökoğlu (24) is een van hen. “Europa heeft de last van de vluchtelingen op de schouders van Turkije gelegd. Erdoğan doet er zijn voordeel mee door zich te profileren als een leider van het Midden-Oosten. Daarom geeft hij de vluchtelingen meer rechten dan zijn eigen burgers. Terwijl de werkloosheid onder de Turken groeit, geeft hij banen, salarissen en huisvesting aan Syriërs. Ons belastinggeld wordt gebruikt om hen te helpen in plaats van zijn eigen dakloze en werkloze mensen”.

Om te voorkomen dat de onderhuidse spanningen vaker uit de hand lopen, beginnen de autoriteiten maatregelen te nemen die onderdeel uitmaken van een tweesporenbeleid: het bevorderen van integratie en het bevorderen van vertrek.

De Turkse militaire Operatie Eufraatschild, die op 24 augustus 2016 begon bij het Syrische stadje Jarablus, en Operatie Olijftak, die op 20 januari van start ging in de noordwestelijke provincie Afrin, zijn niet alleen bedoeld om eenheden van IS en de aan de PKK gelieerde Koerdische YPG militie uit het grensgebied met Turkije te verjagen. Ze zijn ook bedoeld om Syrische vluchtelingen aan te sporen uit Turkije te vertrekken.

“Wij willen dat onze broeders en zusters uit Syrië terugkeren naar hun land, naar huis”, aldus Erdoğan

President Erdoğan weet dat zijn gastvrijheid voor Syrische vluchtelingen op steeds meer weerstand stuit en hem vorig jaar april stemmen heeft gekost bij het referendum om hem meer macht te geven. Het risico dat nog meer keizers volgend jaar tegen hem zullen stemmen bij de presidentsverkiezingen probeert hij op allerlei manieren te verkleinen.

Onder meer door de kiezers te verzekeren dat zijn nieuwe beleid er op gericht is de Syrische vluchtelingen aan te moedigen terug te keren naar hun vaderland.

“Wij willen dat onze broeders en zusters uit Syrië terugkeren naar hun land, naar huis”, zei Erdoğan aan het begin van de militaire operatie in Afrin. “Wij zijn niet in staat om 3,5 miljoen vluchtelingen voorgoed op te vangen”.

Hij wees er op dat het Turkse leger samen met rebellen van het Vrije Syrische Leger tijdens de Operatie Eufraatschild 2.000 vierkante kilometer hebben bevrijd in de omgeving van al-Rai, Jarablus en al-Bab. Volgens hem zijn sinds augustus 2016 zeker 135.000 vluchtelingen terug naar huis gegaan. Het doel van het regeringsbeleid is ‘de terugkeer van 3,5 miljoen vluchtelingen’.

Snel zal dat niet gaan, verwacht de Syrische vluchtelingenexpert Omar Kadkoy in Ankara. “Als ze niet afkomstig zijn uit die regio’s, zullen we vluchtelingen niet en masse zien terugkeren”.

Een ander beleidsinstrument om het electorale en andere risico’s van de aversie tegen Syriërs zo veel mogelijk te neutraliseren, is het uitbreiden van initiatieven en budget voor integratie. Faruk Kaymakci, de ambassadeur van Turkije bij de EU in Brussel, liet eerder dit jaar al weten dat integratie en de terugkeer van vluchtelingen twee van de prioriteiten zijn voor Ankara bij het besteden van het tweede pakket van 3 miljard euro dat Turkije nog van de EU tegoed heeft.

Een van de meest effectieve manieren om de integratie te bevorderen is onderwijs. Rond de 65 procent van de Syrische kinderen gaat naar school. Alle kinderen gaan in de opvangkampen naar zogeheten ‘tijdelijke onderwijscentra’ die zijn opgezet door het ministerie van Onderwijs. Zeker 350 andere van deze centra zijn opgezet in de grote steden. De kinderen krijgen les in het Arabisch van Syrische leerkrachten die hen een aangepast Syrisch lesprogramma geven.

Het ministerie van Onderwijs legt nu meer nadruk op het integreren van Syrische kinderen op Turkse scholen. Daarom is het aantal uren dat ze Turkse taal krijgen opgeschroefd in de tijdelijke onderwijscentra.

Legaal werk is een andere manier om de integratie te versnellen, maar het ziet er vooralsnog niet naar uit dat veel meer Turkse ondernemers dan in de afgelopen twee jaar werkvergunningen willen aanvragen voor Syriërs. Ongeveer een derde van de Turkse economie is zwart en vooral in de arbeidsintensieve sectoren, zoals landbouw, textiel, schoenen, horeca worden Syriërs, net als Turken alleen zwart betaald. Dat is veel goedkoper voor ondernemers. De meeste vluchtelingen zijn dan ook gedwongen om illegaal werk te doen.

De burgeroorlog is inmiddels het achtste jaar ingegaan. Zeker 353.000 Syriërs hebben de dood gevonden, aldus het Syrische Observatorium voor de Mensenrechten. Meer dan een miljoen zijn gewond geraakt, en 12 miljoen burgers, de helft van de bevolking, zijn huis en haard ontvlucht.

Abu Arab (63) is een van hen. Hij komt uit Damascus en is nu 6 maanden in Istanbul. In de wijk Fatih heeft hij een piepklein fast foodtentje waar hij de populaire Arabische snack falafel verkoopt. “Alleen om mee te nemen, zo’n honderd per dag”, zegt hij. “De meeste aan mijn landgenoten, maar ook aan Turken”, zegt Abu Arab terwijl hij de balletjes van gepureerde kikkererwten in de hete frituurolie laat glijden. “Mijn vrouw is hier ook. In Libanon, waar we eerst onderdak zochten, kregen we geen verblijfsvergunning. Hier in Turkije wel. Over een tijdje willen we ook de Turkse nationaliteit aanvragen.” Terug naar huis in Damascus? “Na de oorlog, misschien”.

Net als Abu Arab zijn er talloze Syriërs die twijfelen of ze terug zullen gaan, of hun toekomst in Turkije zien. Een massale terugkeer van de miljoenen ontheemden is voorlopig uitgesloten, aldus de Syrische vluchtelingenexpert Omar Kadkoy. “Binnen afzienbare tijd zie ik geen oplossing in Syrië”.

Marc Guillet is journalist. Hij schrijft sinds 1983 over Turkije en was van 2006 tot 2019 correspondent in Istanbul.