De kracht van permacultuur: groene bergen en sterke gemeenschappen

Door Annemieke Haanstra / 12 februari 2021 / Marokko, Mens en maatschappij, Milieu

Perma Atlas is een stichting die zich richt op herstel van het ecosysteem rond Anguelz, een Marokkaans dorp in de Hoge Atlas. Daarbij wordt ingezet op permacultuur, en wel in brede zin: er is niet alleen aandacht voor het creëren van een duurzame leefomgeving, maar ook voor het sociale systeem in het dorp. Na een moeizame start zorgde een workshop Empowerment voor een ommezwaai. De dorpelingen staan nu zelf aan het roer van het project. Niet alleen het ecosysteem is aan het herstellen, ook vertrouwen en saamhorigheid zijn in het dorp teruggekeerd.

‘De kleuren van vroeger waren allemaal verdwenen,’ zegt Latifa Oumlil, voorzitter van Perma Atlas, die opgroeide in Anguelz. ‘Het blauw van de lavendel, het geel van de kamille, het groen van de struiken: allemaal weg. Je zag alleen nog maar een kaal berglandschap. Nu komen de kleuren weer langzaam terug.’

Anguelz ligt in de vallei Ounila aan de bovenloop van de rivier Assif Aounil, op 1800 meter hoogte. Het dorp telde een aantal jaar geleden 1200 inwoners, maar meer dan de helft is de afgelopen decennia gemigreerd om de armoede te ontvluchten. Het is er tegenwoordig maanden achtereen kurkdroog. Landbouwgronden zijn verarmd en leveren weinig op. En als het najaar dan eindelijk regen brengt, komt het met bakken tegelijk uit de lucht en ontstaan er vrijwel altijd overstromingen: de geërodeerde berghellingen kunnen het water niet vasthouden.

Met lede ogen zag Latifa bovendien aan dat de saamhorigheid in het dorp door de jaren heen verdween. De verschillende generaties begrepen elkaar niet meer en de meeste overgebleven dorpelingen belandden in zware armoede en raakten hun zelfvertrouwen kwijt.

Latifa woont al meer dan 40 jaar in Amsterdam, maar haar hart ligt nog steeds in Anguelz. In 2014 veroorzaakte een grote overstroming er ernstige schade: huizen werden toegetakeld door de kracht van het water, dat bovendien kleinvee meesleurde en de toch al karige landbouwgrond nog minder bruikbaar maakte. Op dat moment was de maat vol voor Latifa. ‘Ik krijg nog tranen in mijn ogen als ik er aan denk’, vertelt ze. ‘Ik kon het niet meer aanzien, niets doen was geen optie meer’. Samen met een groepje jongeren die lokaal een stichting opzette om het dorp te ondersteunen, begon ze oplossingen te onderzoeken.

Permacultuur

Aanvankelijk werd gedacht aan het graven van irrigatiekanalen om het gebied weer groen te maken, maar dat bleek – haast letterlijk – dweilen met de kraan open. Met elke nieuwe overstroming zouden de kanalen weer vollopen met stenen en modder. Permacultuur bleek wél een structurele oplossing te bieden. Permacultuur gaat namelijk over het ontwerpen van een duurzame leefomgeving waarbij mens en natuur allebei blijvend (perma= voor altijd) profiteren. Hoe kun je op duurzame wijze voorzien in de behoefte van een gemeenschap aan voedsel, drinkwater, energie, huisvesting en zelfs sociale verbinding? Door mét de natuur te werken in plaats van er tegen, is het antwoord van permacultuur. De focus ligt niet op zichzelf staande elementen binnen een systeem, maar op hun onderlinge relaties en een verstandige plaatsing en ordening ervan. Dit volgens het beginsel: het geheel is meer dan de som der delen.

Latifa en de stichting kozen voor permacultuur toen ze ontdekten dat je er twee vliegen in één klap mee slaat: de grond houdt water vast zodat die niet langer inefficiënt wegvloeit en, daarmee samenhangend, óók overstromingen voorkomt. Bovendien bleken veel elementen van permacultuur terug te vinden in oude Berbertraditities.

Scepsis

Van Frederic Scholl, een Franse permacultuur-specialist, leerden ze dat je bovenaan de berg moet beginnen. Want een geërodeerde berg kan geen water meer vasthouden en de vruchtbare bovenlaag spoelt dan weg. Frederic leerde een groep van 30 mannen in Anguelz hoe ze dammen (gabions) moesten bouwen in watergeulen (chaba’s) en kleine kanaaltjes (swales) langs de hellingen aanleggen.

Het was de bedoeling om in samenwerking met de lokale gemeenschap aan het permacultuur-project te werken. Latifa wilde dat de dorpsbewoners hiervoor zélf verantwoordelijkheid gingen nemen. Makkelijker gezegd dan gedaan. De mannen die deelnamen aan het project van Perma Atlas hadden niet veel zelfvertrouwen en bleken het moeilijk te vinden om verantwoordelijkheid te nemen en problemen op te lossen. ‘Allah beslist, wij kunnen niets doen,’ zeiden ze tegen Latifa. Waarop zij geïrriteerd antwoordde dat Allah initiatieven beloont. ‘Als je op de sdader (een bank) blijft zitten, verandert er niets!‘

Binnen de gemeenschap werd met argusogen gekeken naar Perma Atlas. Elk initiatief tot verbetering van hun situatie was in het verleden in de kiem gesmoord door een paar families die de touwtjes in handen hadden in het dorp, waaronder een stel ambtenaren. Latifa besprak in Nederland met de vrijwilligers wat er nodig was om verder te komen met het project. Ze besloten een workshop te organiseren met de deelnemers in Anguelz om de situatie in het dorp te bespreken. Margherita Tinti, een vrijwilligster in Nederland, had goede ervaringen met de Yucelmethode. Deze werkt met een balk en blokken die helpen een onderwerp inzichtelijk te maken. Aan de hand van deze structuur konden de deelnemers de situatie in Anguelz in kaart brengen. En tegelijk hun mondigheid trainen en uitzoeken waar ze invloed op konden uitoefenen.

Latifa huurde voor drie dagen een trainingsruimte in een hotel in Imlil, een toeristisch dorpje aan de andere kant van de berg. De mannen in Anguelz voelden niet veel voor zo’n workshop, maar het vooruitzicht van een soort korte vakantie trok enkelen toch over de streep.

Anguelz in blokken

De mannen en Latifa vertelden dat er op de tweede workshopdag iets bijzonders was gebeurd; de ambtenaar van Anguelz, die zich had laten kennen als blokkerende factor in het dorp, was aangeschoven. Hij had de mannen de dag ervoor naar Imlil gereden, want om zijn salaris aan te vullen werkt hij ook als taxichauffeur. Eerst wilde hij niet meedoen met de workshop omdat dat problemen zou geven met zijn familie, maar Latifa wist hem over te halen.

De sfeer werd bepaald ongemakkelijk toen hij erbij kwam. De mannen durfden hun kritiek op hem eerst niet te uiten. Maar gelukkig was ook Sfia, de tante van Latifa aanwezig, een oudere dame die het er niet bij liet zitten. ‘Kom op mannen’, zei ze, ‘waar hebben we het nou over gehad?!’ En ze drong net zo lang aan totdat de mannen schoorvoetend vertelden wat ze van Rachid, de ambtenaar vonden.

Daarop kon hij zijn kant van het verhaal vertellen. Er ontstond een gesprek over de gevolgen van het machtssysteem waarin het dorp gevangen zit. Rachid wilde helemaal geen ambtenaar zijn, maar was gedwongen om die positie te bekleden door enkele machtige familieleden. Zij rekenden erop dat hij met zijn zachte karakter wel naar hun pijpen zou dansen. Zogenaamd was hij gekozen door het dorp, maar die verkiezing was van te voren al een gelopen race. Het dorp wist dat er geen sprake was van een vrije verkiezing. Dat was vanzelfsprekend, daar werd niet over gesproken. Tot nu.

De jongens hadden het verhaal nooit van zijn kant bekeken. Ze begonnen in te zien dat je problemen van meerdere kanten kunt bekijken, en dat je niet verder komt met de ander alleen maar de schuld te geven. De ambtenaar gaf aan dat hij wel wilde veranderen, maar daarbij de dorpelingen nodig had om achter hem te staan. Iedereen in de workshop concludeerde dat er meer moesten worden samengewerkt tussen de diverse partijen.

‘Bij ons gebeurt precies hetzelfde’, zeiden de mensen van het hotel aan wie ze het verhaal vertelden. Dat konden Latifa en de mannen bijna niet geloven. Zij dachten dat de mensen in Imlil het beter hadden. Door het toerisme zijn er ook meer inwoners met wat geld, maar ook daar hebben de mensen weinig in de melk te brokkelen omdat een paar rijke families het voor het zeggen hebben.

Het effect van de workshop

Eenmaal terug in hun dorp vertelden de mannen direct aan de andere medewerkers van Perma-Atlas hoeveel ze aan de workshop hadden gehad. Nadat die het verhaal gehoord hadden, besloten ze gezamenlijk dat íedereen in het dorp dit moest weten. Gestimuleerd door de presentatie die ze in Imlil hadden gegeven, durfden de mannen het aan om ook hun dorpsgenoten te vertellen over de uitkomsten van de workshop. Ze organiseerden een bijeenkomst en namen ieder een paar dorpsgenoten mee.

Uiteindelijk kwamen er ongeveer tachtig dorpelingen bij elkaar in een zaal. Ook zij herkenden zich in de opstelling met de blokken en werden aangestoken door het enthousiasme van de Perma-Atlas medewerkers. Gewoonlijk roddelden de dorpelingen vooral over elkaar, maar daar raakten ze voor het eerst sinds tijden weer op een constructieve manier met elkaar in gesprek.

Na de workshop kregen de dorpelingen vertrouwen in Perma Atlas. Er ontstond draagvlak voor het project, steeds meer mannen wilden meedoen. En toen het Latifa in 2019 lukte om de gouverneur van Ouarzazate voor het project te winnen, kwam de vaart erin. De gevaarlijkste geul kon worden aangepakt.

Bottom-up benadering

Eunice Bussink, vanaf het eerste uur betrokken bij Perma Atlas, zegt: ‘Het lukt niet zo vaak om de lokale bevolking werkelijk verantwoordelijk te maken voor een project’. Bij Perma Atlas lukt dat wel. Hoe dat komt? ‘In de eerste plaats is er natuurlijk de enorme drive van Latifa. En zij kent de mensen en de cultuur in Anguelz. Daarnaast gaat Perma Atlas mee in het tempo van het dorp en zet écht pas de volgende stap als de bewoners er klaar voor zijn.’

Zo lijkt het vrouwenproject als vanzelf tot stand te zijn gekomen. Het was Latifa een doorn in het oog dat de cultuur niet toeliet dat er vrouwen meededen aan het project. Op een dag werd Ibtissam, de dochter van Latifa, door een van de vrouwen uit het dorp aan de mouw getrokken en vroeg: ‘wanneer gaan jullie nou eens iets voor ons doen?’ Daarop organiseerde Perma Atlas een brainstormsessie waar 26 meisjes en vrouwen op af kwamen. Ze hadden volop ideeën: oude tradities en recepten weer terug halen, was er één van. Tapijten leren weven, een ander. Ze kwamen overeen dat bij elke training over permacultuur twee vrouwen aanwezig konden zijn, zodat zij hier ook kennis over zouden opdoen, om deze weer door te geven aan andere vrouwen.

Aantrekkingskracht

Inmiddels zijn er contacten ontstaan met andere stichtingen en met deskundigen. Zo hebben mannen uit het dorp een ontmoetingsplek voor de vrouwen gebouwd met hulp van een andere stichting, en is een gepensioneerde tropenarts momenteel bezig om een gezondheidsprogramma uit te denken. En toen in september vorig jaar hevige regenval weer tot grote wateroverlast leidde, deden de gabions, chaba’s en swales hun werk: Anguelz bleef als enige dorp in de omgeving ongedeerd. Nabijgelegen dorpen zijn sindsdien uit zichzelf naar Anguelz gekomen omdat zij ook met permacultuur aan de slag willen. Het doel van Perma Atlas om een ecologisch verantwoorde, groene leefomgeving in de hoge Atlas te creëren, is daarmee een stapje dichterbij gekomen.

Annemieke Haanstra studeerde psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Ze werkte onder meer als psycholoog, redacteur en als adviseur Human Resource and Development in het onderwijs. Sinds de zomer van 2020 is ze actief als vrijwilliger voor de stichting Perma Atlas.